Giải thích quan niệm độc đáo về thiên nhiên và sự khác biệt so với văn hóa phương Tây

Nhật Bản là một quốc đảo được biển bao quanh và có thiên nhiên phong phú. Nét đặc trưng của văn hóa Nhật Bản, vốn hình thành trong một quốc đảo như vậy, là tư tưởng không chống lại tự nhiên, coi trọng mọi thứ theo dòng chảy tự nhiên.
Trong khi đó, văn hóa phương Tây lại được xây dựng dựa trên tư tưởng cho rằng những hiện tượng diễn ra theo quy luật tự nhiên, chẳng hạn như “cái chết”, là điều có thể được tái sinh.
Bài viết này sẽ giải thích sự khác biệt giữa đặc điểm của văn hóa Nhật Bản – vốn trung thành với quan niệm về tự nhiên – và văn hóa phương Tây, để từ đó cùng học lại những kiến thức về văn hóa Nhật Bản mà xã hội hiện đại đang dần lãng quên.

Văn hóa Nhật Bản – Phát triển độc đáo trong sự hòa hợp với thiên nhiên

Nguồn gốc của văn hóa Nhật Bản có thể truy ngược về thời kỳ Jōmon, khi tổ tiên người Nhật sống hòa mình vào thiên nhiên và luôn tuân theo, không bao giờ chống lại quy luật tự nhiên. Lý do là vì sức mạnh của tự nhiên vượt xa con người, và điều này cũng gần với tư tưởng “Không” (空) trong giáo lý Phật giáo. Với cái chết, người Nhật xem đó là một phần tất yếu trong vòng đời, giống như ở động vật, từ đó hình thành nên nền văn hóa Nhật Bản.

Ngược lại, ở phương Tây, con người xây dựng nền văn hóa với quan niệm linh hồn luôn tìm kiếm một thể xác vĩnh cửu. Vì vậy, họ tạo ra xác ướp, các lăng mộ đá khổng lồ và nuôi dưỡng tư tưởng “tái sinh cái chết”.

Vốn dĩ, khái niệm “văn hóa Nhật Bản” được cho là ra đời như một cách để người Nhật khẳng định với thế giới rằng “chúng tôi là người Nhật”, và nó bắt đầu phổ biến từ cuối thời Edo đến thời Minh Trị. Người làm rõ “văn hóa Nhật Bản là gì” vào thời điểm đó chính là Fukuzawa Yukichi.

Trong thời Edo, khi chính sách bế quan của Nhật Bản kết thúc, Fukuzawa Yukichi sang châu Âu để nghiên cứu học thuật và tham gia các hội chợ quốc tế ở Mỹ và Hà Lan, trở thành một trong số ít người Nhật có cơ hội đi Tây. Tại Hà Lan, ông kinh ngạc trước những cảnh tượng tận mắt chứng kiến — các tòa nhà kính, báo chí phát hành hơn 300.000 bản, hoàn toàn khác với Nhật Bản khi ấy vẫn còn là những dãy nhà gỗ và thành Edo.

Từ trải nghiệm đó, Fukuzawa Yukichi nhận ra rằng, để bảo tồn và truyền thừa văn hóa đặc trưng của Nhật Bản, cần phải giới thiệu những giá trị được thế giới công nhận. Sau khi trở về nước, ông lập ra Đại học Keio, xuất bản nhiều sách, truyền bá kiến thức về chính trị thời Minh Trị và những điều mắt thấy tai nghe ở nước ngoài.

Vì mong muốn lưu giữ các loại hình nghệ thuật truyền thống đương thời, nên những di sản như trà đạo, vũ đạo Nhật Bản, hoa đạo, kịch Noh, gốm sứ… vẫn còn tồn tại trong xã hội hiện đại, mang những nét khác biệt rõ rệt so với văn hóa phương Tây.

Văn hóa Nhật Bản và văn hóa phương Tây mang những đặc trưng hoàn toàn khác nhau.

Văn hóa Nhật Bản và văn hóa phương Tây có những đặc trưng hoàn toàn khác nhau.
Văn hóa Nhật Bản, nhờ những tác phẩm của Fukuzawa Yukichi trong thời Edo, đã hình thành tư tưởng lưu giữ các giá trị để truyền lại cho hiện đại, và đến nay vẫn còn rất nhiều loại hình nghệ thuật Nhật Bản được yêu thích.
Vậy còn văn hóa phương Tây thì sao? Dưới đây, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu sự khác biệt giữa văn hóa Nhật Bản và văn hóa phương Tây.

1. Văn hóa Nhật Bản – Dù chịu ảnh hưởng từ nhiều quốc gia khác nhưng vẫn phát triển theo con đường độc đáo riêng.

Nhật Bản là quốc gia đã tiếp nhận rất nhiều văn hóa và kỹ thuật từ các nước láng giềng như Trung Quốc và Hàn Quốc kể từ thời Jōmon. Tuy chịu ảnh hưởng mạnh mẽ, nhưng điều gì đã tạo nên nền tảng giúp văn hóa Nhật Bản vẫn phát triển theo con đường riêng?

Một trong những lý do là trên lãnh thổ rộng lớn của quần đảo Nhật Bản có nhiều dân tộc cùng chung sống — từ những cộng đồng ở vùng biển, miền núi cho đến đồng bằng — và họ đã cùng nhau chia sẻ, tích lũy tri thức. Người Nhật cũng nổi tiếng là bậc thầy trong việc nhanh chóng tiếp nhận văn hóa ngoại lai. Tuy nhiên, họ không tiếp thu một cách nguyên vẹn, mà tùy vào trí tuệ và điều kiện của từng cộng đồng dân tộc để chọn lọc, thậm chí cải tiến cho phù hợp với mình.

Kết quả là, từ Hokkaidō đến Okinawa, dù nhiều dân tộc tiếp nhận văn hóa từ bên ngoài một cách có phần thụ động, họ vẫn sống hòa hợp và giữ được bản sắc. Cho dù chịu ảnh hưởng từ các quốc gia khác, Nhật Bản vẫn sở hữu sức mạnh để không đánh mất chính mình. Nhờ đó, nền văn hóa Nhật Bản từ thời cổ đại đã được lưu truyền nguyên vẹn cho đến hiện đại, không hề phai nhạt theo thời gian.

2. Sự khác biệt về đặc trưng giữa văn hóa phương Tây – nền văn hóa lục địa – và văn hóa Nhật Bản – nền văn hóa của quốc đảo.

Giữa văn hóa phương Tây – vốn là văn hóa lục địa – và văn hóa Nhật Bản – vốn là văn hóa của quốc đảo – tồn tại nhiều điểm khác biệt không chỉ trong tập quán và ẩm thực, mà còn ở tôn giáo và cách tư duy. Dưới đây là những khác biệt tiêu biểu:

Tôn giáo
Tôn giáo ở Nhật Bản chủ yếu là Phật giáo, khởi nguồn từ Ấn Độ cổ đại, truyền qua Trung Quốc và Triều Tiên trước khi đến Nhật. Tuy nhiên, Phật giáo khi vào Nhật đã được kết hợp với tư tưởng riêng, biến thành tôn giáo “cảm nhận” sức mạnh của thần linh. Ngược lại, tôn giáo trong văn hóa phương Tây dựa trên giáo lý của Chúa Jesus và được xem là tôn giáo của niềm “tin” vào đức tin. Đây là một khác biệt lớn giữa hai nền văn hóa.
Kiến trúc
Kiến trúc Nhật Bản chủ yếu dùng gỗ, kết hợp kỹ thuật để tạo độ bền với vật liệu nhẹ. Trong khi đó, kiến trúc phương Tây sử dụng nhiều đá và kim loại, nặng hơn nhưng bền chắc hơn so với gỗ.
Tập quán
Nhật Bản là quốc đảo từng thực hiện chính sách bế quan, nên người dân thường ít giao tiếp rộng rãi. Ngược lại, văn hóa phương Tây đề cao sự chủ động trong giao tiếp, thể hiện qua những hành vi như bắt tay hay ôm chào hỏi.
Ẩm thực
Do lãnh thổ bốn bề giáp biển, Nhật Bản có truyền thống ăn nhiều cá, trồng lúa và rau để tự cung tự cấp. Trong khi đó, ẩm thực phương Tây dựa trên lúa mì và thịt, với các món như bánh mì và thịt bò từ chăn nuôi gia súc.
Cách tư duy
Người Nhật – thuộc nhóm văn hóa phương Đông – coi trọng sự hòa hợp và hợp tác. Ngược lại, người phương Tây thường có tính tò mò mạnh mẽ, thích tìm tòi bản chất của sự vật và giỏi trong việc diễn đạt, truyền đạt ra bên ngoài.
Cách đối diện với thiên nhiên
Nhật Bản thường xuyên hứng chịu động đất, sóng thần nên người dân có xu hướng sống chung và thích nghi với mối đe dọa từ thiên nhiên – đây cũng được coi là bản chất của văn hóa Nhật. Ngược lại, phương Tây thường có quan điểm con người phải đối đầu và kiểm soát các mối đe dọa tự nhiên.

Tổng kết

Tính cách và hành vi của người Nhật ngày nay vẫn chịu ảnh hưởng từ nền văn hóa truyền thống được hình thành từ xa xưa. Là một quốc đảo ít có cơ hội tiếp xúc trực tiếp với các quốc gia khác, Nhật Bản đã phát triển riêng biệt nhiều khía cạnh văn hóa như tập quán, ẩm thực hay lối tư duy.

Việc những giá trị văn hóa ấy được lưu truyền đến tận ngày nay phần lớn là nhờ công lao của Fukuzawa Yukichi từ thời Edo. Nếu ông không có tư tưởng gìn giữ và bảo vệ các loại hình nghệ thuật, có lẽ nhiều di sản văn hóa truyền thống Nhật Bản đã không tồn tại đến hiện tại.

Những nét văn hóa và nghệ thuật Nhật Bản vẫn được kế thừa mà không phai nhạt theo thời gian cần được chính thế hệ người Nhật hiện nay tiếp tục gìn giữ để truyền lại cho tương lai. Và hơn thế nữa, thật đáng quý nếu những giá trị văn hóa lâu đời và tốt đẹp ấy được nhiều bạn bè quốc tế biết đến và trân trọng.