Sự khác biệt về cảm nhận thời gian giữa Nhật Bản và thế giới: Bắt đầu đúng giờ nhưng kết thúc lỏng lẻo

Item: Sự khác biệt về cảm nhận thời gian giữa Nhật Bản và thế giới
Rating: 5
Author: Trinh Tran

1. Tin tức khiến thế giới ngạc nhiên

Cuộc họp buổi chiều dự kiến bắt đầu lúc 5 giờ 10 phút. Những người tham dự đều vội vã để đến trước khoảng 10 hay 5 phút như thường lệ. Tôi cũng nhanh chân đến cuộc họp, nhưng vì gặp một người quen giữa đường và chào hỏi nên tôi đến muộn mất 1 phút.
Thời gian thật là điều kỳ lạ. Dù là vô hạn nhưng cũng lại có giới hạn. Trong xã hội hiện đại, chúng ta luôn phải “chạy đua với thời gian” để kịp các cuộc hẹn với bạn bè, câu lạc bộ, công việc bán thời gian hay hẹn hò. Ở bất kỳ nền văn hóa nào trên thế giới, việc tuân thủ thời gian được coi là điều cơ bản và lẽ thường tình để duy trì các hoạt động nhộn nhịp.
Quan hệ giữa con người và thời gian vốn đã khó hiểu. Chúng ta chỉ có thể nhận thức được thời gian khi mọi vật chuyển động, bao gồm cả bản thân mình. Có thể nói, thời gian không thực sự tồn tại như một thực thể độc lập (theo “Thời gian là gì?” – Matsuura Sou, 2017). Đặc biệt ở Nhật Bản, tốc độ chuyển động của con người và dòng chảy thời gian dường như “không thể đùa được”.
Gần đây, các phương tiện truyền thông quốc tế đã chú ý đến cảm nhận đặc biệt của người Nhật về kỷ luật thời gian. Một trong những tin tức thu hút sự chú ý là “nhân viên bị xử phạt vì rời vị trí làm việc 3 phút để đặt cơm trưa”. Vụ việc này xảy ra ở thành phố Kobe, nhân viên đã ra ngoài khoảng 3 phút trước giờ nghỉ trưa để đặt cơm, và bị xử lý giảm lương. Truyền thông phương Tây như The Guardian (Anh) hay ABC News (Mỹ) đã đăng tải với sự kinh ngạc. Nếu chuyện này xảy ra ở quốc gia khác, có lẽ người ta chỉ nghĩ đó là tin giả. Nhưng ở Nhật, đó lại là sự thật.

2. Người Nhật thời xưa vốn thong thả

Thật bất ngờ, cảm nhận kỷ luật về thời gian – nay được coi là bản sắc của người Nhật – lại không tồn tại trong quá khứ.
Ví dụ:
– Vật liệu gỗ được đặt giao đến lúc triều dâng để sửa chữa nhưng mãi không đến.
– Người thợ sau khi ghé qua nhà máy một lần thì không quay lại nữa.
– Người đánh xe tiêu tốn 2 ngày chỉ để đi chúc Tết.
“Với tình hình này, tôi e rằng mình sẽ phải rời đi mà chưa hoàn thành nổi một nửa mong muốn” (Trích lời trong cuốn Sự ra đời của việc đi trễ – Hashimoto Takehiko và Kuriyama Shigehisa, Nhà xuất bản Sangensha).
” Người Nhật chậm chạp đến mức đáng ngạc nhiên” – đây là nhận xét của sĩ quan hải quân Hà Lan Willem Huyssen van Kattendyke, người từng làm việc tại trường hải quân Nagasaki vào cuối thời Edo. Những lời phàn nàn về việc người Nhật không tuân thủ thời gian khiến người hiện đại bất ngờ. Điều này khá giống với tính cách thong thả thường thấy ở người Ả Rập hay Nam Mỹ.
Từ “thong thả” có nghĩa là “dù đang ở trong tình huống cần gấp rút nhưng vẫn giữ thái độ thong dong, không vội vàng.” Với người nước ngoài từng giúp đỡ Nhật Bản thời xưa, lối sống của người Nhật thời Edo thực sự gây căng thẳng. Nhưng điều gì đã khiến người Nhật thay đổi và bắt đầu tuân thủ thời gian nghiêm ngặt?
Dù chưa có câu trả lời rõ ràng, nhưng nhiều phân tích cho rằng sự nghiêm khắc hiện tại bắt nguồn từ việc người Nhật quá thích nghi với xã hội công nghiệp hiện đại phát triển nhanh chóng từ thời Minh Trị. Kết quả là ngày nay, xe buýt hay tàu điện ở Nhật đến gần như đúng giờ tuyệt đối, giúp cuộc sống của người dân luôn có tổ chức.

3. Người Nhật là kiểu M, người Ả Rập là kiểu P

Trên thế giới có nền văn hóa coi trọng thời gian, và có những nền văn hóa khá lỏng lẻo. Sự khác biệt này bắt nguồn từ đâu?
Nhà nhân chủng học Edward Hall phân chia cách cảm nhận thời gian của con người thành hai loại:
– Monochronic time (M-time): thời gian tuyến tính, làm từng việc một, đúng giờ (đại diện là Nhật Bản và phương Tây).
– Polychronic time (P-time): thời gian đa tuyến, xử lý nhiều việc cùng lúc, coi trọng quan hệ con người hơn giờ giấc (đại diện là người Ả Rập và Nam Mỹ).
M-type tin rằng thời gian là tuyến tính, một chiều, trong khi P-type nghĩ rằng thời gian có thể linh hoạt và đa chiều. Khi hai cách nghĩ này gặp nhau, va chạm văn hóa sẽ xảy ra. Vì vậy, việc cho rằng “người Nhật đúng giờ, người Nam Mỹ hay Ả Rập thì trễ hẹn” là một kết luận vội vàng và đơn giản hóa.

4. Mâu thuẫn trong kỷ luật thời gian của người Nhật

Tuy người Nhật nổi tiếng nghiêm khắc về giờ giấc, nhưng có một điểm mâu thuẫn tôi luôn cảm thấy trong suốt 23 năm sống ở Nhật: sự khác biệt giữa việc tuân thủ giờ bắt đầu và kết thúc.
Nếu bạn đến muộn dù chỉ một phút khi đi học hay đi làm, bạn sẽ bị coi là “đi trễ” và bị trách mắng – điều này hoàn toàn dễ hiểu. Tuy nhiên, lại có rất nhiều người không tuân thủ thời gian kết thúc cuộc họp hay giờ tan sở. Dù nổi tiếng đúng giờ, người Nhật lại khá lỏng lẻo với thời gian kết thúc. Vì sao lại có sự mâu thuẫn như vậy?
Theo tâm lý học xã hội, con người không luôn thể hiện con người thật của mình trước tập thể mà cố gắng tạo ấn tượng tốt. Việc này gọi là tự trình hiện (self-presentation). Người Nhật có xu hướng này rất mạnh.
Tức là, họ sẽ đến đúng giờ để không bị đánh giá tiêu cực từ người khác, nhưng lại sẵn sàng kéo dài thời gian kết thúc để duy trì mối quan hệ trong nhóm. Về cơ bản, cả khi bắt đầu hay kết thúc, điều người Nhật coi trọng nhất chính là niềm tin và đánh giá từ người xung quanh.
Nói cách khác, trong thời điểm bắt đầu, người Nhật có tư duy M-type; nhưng trong thời điểm kết thúc, lại có xu hướng P-type. Điều này xuất phát từ việc người Nhật, giống như người Ả Rập hay phương Tây, đều coi trọng mối quan hệ cá nhân lẫn sự tín nhiệm trong tập thể.

5. Cần một “cải cách cảm nhận” trong cách làm việc

Liệu thời gian có tồn tại độc lập với cảm giác con người, hay không tồn tại? Dưới góc độ nhân học, thời gian không tồn tại độc lập, mà hòa quyện với cảm nhận con người. Do đó, ở nơi này thời gian có thể trôi chậm, ở nơi khác lại trôi nhanh.
Ví dụ như lúc này – khi tôi đang ngồi trong một cuộc họp kéo dài 3 tiếng – thời gian dường như đang dừng lại, dài lê thê, theo một quy luật khác với vật lý học.
Thứ mà nước Nhật hiện nay cần, có lẽ không chỉ là “cải cách cách làm việc”, mà còn là cải cách cảm nhận về cách làm việc. Nếu làm được điều đó, rất nhiều nhân viên văn phòng như bạn và tôi – những người đang bị “mất cắp thời gian” mỗi ngày – sẽ được giải thoát.