Quá trình hình thành và phát triển văn hóa Nhật Bản

Thời kỳ Heian đã nuôi dưỡng văn hóa đặc trưng của Nhật Bản

Tôi nghĩ hầu hết người Nhật đều biết đến các tác phẩm như Truyện Genji hay Ghi chép gối đầu giường (Makura no Sōshi). Tuy nhiên, không phải ai cũng từng say mê đọc chúng vì thấy thú vị, mà nhiều người chỉ học một phần trong các tiết học cổ văn ở trường, hoặc học vì chúng xuất hiện trong kỳ thi tuyển sinh.

Nói cách khác, đối với chúng ta ngày nay, văn học và văn hóa thời Heian có thể chỉ được xem như một phần kiến thức cần học, chứ không phải là điều khiến ta chủ động muốn tiếp cận với sự hứng thú.

Đằng sau điều đó, tôi cho rằng là do xã hội hiện đại Nhật Bản ngày càng thiên về chủ nghĩa thực dụng, coi trọng những thứ có thể áp dụng ngay lập tức, hoặc dễ hiểu một cách rõ ràng. Chính vì thế, nhiều người nhìn nhận tác phẩm cổ điển đơn giản là tri thức giáo養, hay là một chút thư giãn trong cuộc sống bận rộn hàng ngày.

Tuy nhiên, nếu nghĩ ngược lại, liệu việc học hỏi văn hóa truyền thống Nhật Bản thực sự không có giá trị thực tiễn hay sao?

Khi một lần nữa suy nghĩ về văn hóa thời Heian, như nhiều người vẫn nói, đó chính là giai đoạn mà “quốc phong văn hóa” (văn hóa mang phong cách Nhật Bản) được xác lập.

Trước đây, việc bãi bỏ phái cử sứ thần sang nhà Đường vào năm 894 từng được coi là cơ hội lớn dẫn đến sự hình thành văn hóa độc đáo của Nhật Bản, nhưng gần đây cũng đã xuất hiện những ý kiến nghi ngờ về quan điểm đó.

Chắc chắn, việc chấm dứt phái cử sứ thần là một bước ngoặt quan trọng, nhưng quan trọng hơn cả là đặc điểm nổi bật của người Nhật – khả năng tài tình trong việc kết hợp và biến tấu văn hóa, kỹ thuật du nhập từ bên ngoài với những gì sẵn có trong nước để sáng tạo ra cái mới.

Nói cách khác, ngay cả khi văn hóa từ đại lục tiếp tục được đưa vào qua các phái sứ, người Nhật vẫn có thể tạo nên hệ thống chữ viết, văn học và văn hóa độc đáo của riêng mình.

Thay vào đó, có thể nói chính sự hòa bình kéo dài gần 400 năm trong thời kỳ Heian – không xảy ra chiến tranh lớn – mới là yếu tố có ảnh hưởng lớn hơn cả. Chính vì có được một thời đại yên bình như vậy, mà những người phụ nữ như Murasaki Shikibu hay Sei Shonagon mới có thể để lại những tác phẩm văn học quý báu.

Hơn nữa, giới quý tộc thời kỳ này không chỉ kết hợp văn hóa từ đại lục, mà còn liên kết những gì họ đã sáng tạo và nuôi dưỡng trong lĩnh vực văn học với các ngành như hội họa, đồ thủ công mỹ nghệ, trang trí nội thất, trang phục,… Từ đó tạo nên sự pha trộn văn hóa độc đáo. Đây chính là nét đặc trưng và tư duy riêng biệt của Nhật Bản.

Chính vì hiện nay là thời đại toàn cầu hóa, và giá trị của những yếu tố không thể thay thế – mang bản sắc độc đáo của Nhật Bản – đang ngày càng được đề cao, nên việc hiểu rõ những đặc điểm như vậy của người Nhật sẽ mang lại giá trị vô cùng to lớn.

Việc phái sứ thần sang nhà Đường bị bãi bỏ vào năm 894 từ lâu được cho là bước ngoặt lớn cho sự phát triển văn hóa độc đáo của Nhật Bản, nhưng gần đây cũng có nhiều ý kiến đặt câu hỏi về quan điểm đó.

Thực tế, việc chấm dứt cử sứ sang nhà Đường chắc chắn là một dịp quan trọng, nhưng điều quan trọng hơn là người Nhật có khả năng tuyệt vời trong việc tiếp thu văn hóa, kỹ thuật từ bên ngoài, rồi khéo léo kết hợp với những gì sẵn có trong nước, biến tấu và sáng tạo ra những điều mới mẻ. Đó là một đặc trưng lớn của người Nhật.

Nói cách khác, ngay cả khi văn hóa từ đại lục tiếp tục tràn vào qua các sứ thần, người Nhật vẫn có thể phát triển hệ thống chữ viết, văn học và văn hóa độc lập của riêng mình.

Hơn nữa, trong suốt 400 năm thời kỳ Heian, đất nước hầu như không xảy ra chiến tranh lớn, hòa bình kéo dài chính là điều kiện lý tưởng giúp cho những người như Murasaki Shikibu hay Sei Shonagon – các nữ văn sĩ tiêu biểu – có thể để lại những tác phẩm văn học quý giá.

Ngoài ra, giới quý tộc thời đó không chỉ tiếp thu văn hóa từ đại lục mà còn kết hợp văn học mà họ đã sáng tạo và nuôi dưỡng với hội họa, đồ trang trí nội thất, thủ công mỹ nghệ, thời trang… tạo nên một phong trào giao thoa văn hóa. Đây chính là nét đặc sắc và tư duy độc đáo của Nhật Bản.

Trong thời đại toàn cầu hóa ngày nay, khi những giá trị độc đáo không thể thay thế của Nhật Bản ngày càng được coi trọng, việc hiểu rõ những đặc điểm như vậy của người Nhật càng mang ý nghĩa to lớn.

“Màu sắc” – một yếu tố quan trọng trong văn hóa

Một trong những đặc điểm nổi bật của văn hóa thời Heian là yếu tố màu sắc.

Ví dụ, từ thời Nara, kỹ thuật nhuộm bằng các loại cây cỏ – gọi là “kusaki-zome” – đã phát triển. Sang thời Heian, người ta đã sáng tạo ra kỹ thuật phối màu “kasane no irome” (phối lớp màu) để biểu hiện bốn mùa và thiên nhiên thông qua sự kết hợp các màu sắc. Giới quý tộc bắt đầu tận hưởng thời trang thông qua màu sắc trang phục.

Thời bấy giờ, chất liệu trang phục của giới quý tộc gần như hoàn toàn là lụa, hình dáng và kích thước trang phục cũng đã được quy định. Vì vậy, không có nhiều lựa chọn về chất liệu hay thiết kế như thời trang hiện đại. Điều duy nhất họ có thể chú trọng và thưởng thức chính là màu sắc.

Giới quý tộc không chỉ sử dụng các phối màu “kasane no irome” mà còn lựa chọn những màu sắc mình yêu thích hoặc những màu hợp với bản thân. Cách sử dụng màu sắc của một người còn thể hiện cả gu thẩm mỹ của họ.

Thời Heian, chưa có tiệm nhuộm như trong các thành phố hiện đại. Thay vào đó, mỗi biệt phủ của giới quý tộc đều có khu vực nhuộm riêng, và họ tự nhuộm vải tại đó. Tất nhiên, không phải chính quý tộc trực tiếp nhuộm, nhưng họ đều có kiến thức nhất định về kỹ thuật nhuộm.

Trong Truyện Genji, cũng có đề cập đến việc trong số các phụ nữ quanh Hikaru Genji, ai là người nhuộm giỏi. Vì màu sắc trang phục thể hiện gu thẩm mỹ, nên kỹ thuật nhuộm đóng vai trò rất quan trọng với giới quý tộc thời đó.

Hơn nữa, quý tộc khi nhìn vào màu sắc cũng có thể nhận biết được loại thảo mộc nào được dùng để nhuộm. Vì vậy, nếu ai mặc màu nhuộm từ loại cây quý hiếm, thì cũng chứng tỏ địa vị hoặc sự giàu có của người đó.

Cảm quan về màu sắc được nuôi dưỡng như vậy trong giới quý tộc cũng được đưa vào văn học.

Trong Truyện Genji, mỗi nhân vật nữ đều có “màu hình tượng” riêng. Ví dụ, Murasaki no Ue chỉ mặc các tông màu đỏ hoặc tím. Akashi no Kimi thì là các màu trắng. Sự tương phản màu sắc này giúp biểu hiện tính cách và hình ảnh từng nhân vật.

Thêm vào đó, trong Manyōshū cũng có những bài thơ liên quan đến kỹ thuật nhuộm. Ví dụ như câu “Màu tím là thứ nhuộm bằng tro” hay “Sử dụng tro của cây trà (tsubaki)” – vì thời đó ai cũng biết rằng để nhuộm màu tím, người ta dùng tro từ cây tsubaki.

Hoặc như màu đỏ son (beni) thường được dùng để biểu hiện sự mong manh, trái tim dễ đổi thay. Vì ai cũng biết rằng nếu rắc tro có tính kiềm lên vải đã nhuộm đỏ, màu đó sẽ phai hoặc biến mất.

Những hình ảnh màu sắc được nuôi dưỡng trong văn học như vậy lại được đưa trở lại đời sống thực, đặc biệt là trong trang phục.

Nói cách khác, kỹ thuật nhuộm và màu sắc thực tế trở thành nguồn cảm hứng trong văn học. Khi được thể hiện trong văn học, hình ảnh đó lại ảnh hưởng ngược lại đến thực tế – như được ứng dụng trong trang phục, hoặc trở thành đề tài trong các tác phẩm thủ công mỹ nghệ hay hội họa.

Ví dụ, hoa được vẽ trên đồ nội thất không chỉ đơn thuần để thưởng thức như một loài hoa đẹp. Người hiểu biết có thể liên hệ loài hoa ấy với phân cảnh nào trong Truyện Genji và tận hưởng cả chiều sâu văn cảnh của nó.

Nhờ sự kết nối đan xen như vậy, các lĩnh vực như văn học, mỹ thuật, thủ công, và trang phục – vốn là những lĩnh vực tách biệt trong xã hội hiện đại – đã hòa quyện và phát triển như một loại nghệ thuật tổng hợp. Người có thể thưởng thức được điều đó chính là người sở hữu tri thức và gu thẩm mỹ phong phú.

Nói cách khác, thay vì chỉ nhìn một bông hoa như một hình ảnh đơn thuần, người ta cần có sự sáng tạo và cảm nhận để hiểu được ẩn ý phía sau, và điều đó giúp việc thưởng thức nghệ thuật trở nên sâu sắc hơn.

Chính sự tinh tế và tài tình này đã bắt đầu từ thời Heian, được tiếp nối qua thời Edo đến cận đại, và dần được bồi đắp thành một nền văn hóa truyền thống độc đáo của Nhật Bản.

Việc tạo điều kiện để mọi người tiếp cận và tìm hiểu văn hóa truyền thống là rất quan trọng.

Hiện nay, văn hóa kết nối và thưởng thức nghệ thuật như đã nói ở trên đang dần mai một. Tuy nhiên, điều đó cũng có thể được xem là một hình thái biến đổi tự nhiên của văn hóa.

Điều đáng lo ngại là phía sau hiện tượng đó là một xu hướng xã hội ngày càng ưa chuộng sự thỏa mãn tức thì – được hỗ trợ bởi đời sống vật chất đầy đủ – và chỉ đơn giản tìm kiếm những kích thích ngắn hạn từ những gì đang hiện diện trước mắt. Việc mãi chạy theo những thú vui nhất thời như vậy rõ ràng không thể duy trì lâu dài.

Như đã đề cập trước đó, điều này cũng phần nào bắt nguồn từ sự thiên lệch về “thực học” – xu hướng đề cao hiệu quả, sự dễ hiểu và tính thực dụng.

Trong thời đại kinh tế toàn cầu phát triển mạnh như hiện nay, có thể người ta cho rằng nếu không đào tạo nguồn nhân lực theo định hướng thực học thì sẽ không thể cạnh tranh nổi.

Tuy nhiên, điều thực sự quan trọng trong bối cảnh toàn cầu hóa lại chính là tính độc đáo không thể thay thế. Nếu vậy, việc nhìn lại quá trình đã tạo nên văn hóa truyền thống Nhật Bản là điều vô cùng cần thiết.

Cách tiếp thu văn hóa ngoại quốc, rồi cải biến và tạo nên những giá trị riêng. Và hơn nữa, việc không ngừng liên kết các giá trị đã sáng tạo với trí tưởng tượng phong phú, tạo nên vô số biểu hiện và hình thức sáng tạo mới.

Đó là một quá trình hoàn toàn trái ngược với việc tiếp nhận mọi thứ một cách giản đơn và mang tính vật chất. Vì vậy, thay vì để quá trình đó mai một, chúng ta cần nhìn lại, đánh giá lại và tiếp tục nuôi dưỡng nó.

Nhờ đó, việc thưởng thức văn hóa truyền thống Nhật Bản không còn chỉ là sự giáo dưỡng hay thư giãn, mà còn là cách để khám phá ra những giá trị không thể thay thế – và hơn thế nữa, còn có thể trở thành nguồn sinh ra những giá trị mới.

Ví dụ, có những vùng phát triển kinh tế dựa trên việc khai thác Truyện Genji như một tài nguyên du lịch. Các đền chùa mang tính chất kể chuyện thường thu hút đông đảo du khách. Đó là vì văn học, mỹ thuật, lịch sử khơi gợi trí tưởng tượng của con người, và tạo nên những câu chuyện có liên hệ sâu sắc với những địa điểm đó.

Từ góc nhìn toàn cầu, Nhật Bản là một quốc gia vẫn còn lưu giữ được rất nhiều nét “Nhật Bản độc đáo không thể thay thế” như vậy. Nếu để những giá trị gốc rễ đó mai một, thì có lẽ vị thế của Nhật Bản trong xã hội toàn cầu cũng sẽ dần suy yếu.

Mặt khác, khi truyền đạt đến các sinh viên – những người đã lớn lên trong nền giáo dục chú trọng hiệu quả, dễ hiểu và tính thực tiễn – về văn hóa thời Heian, hay về những khái niệm lý tưởng như cái đẹp mang tính “ý niệm” trong văn hóa ấy, thì có rất nhiều sinh viên bày tỏ sự quan tâm nhiều hơn mong đợi.

Đó là bởi vì, với họ, những thông tin và nội dung như vậy là điều mới mẻ, hấp dẫn.

Điều này cho thấy: chúng ta – những người trưởng thành – cần tích cực cung cấp nhiều hơn nữa cho thế hệ trẻ những nội dung giúp họ mở ra cánh cửa dẫn đến một thế giới giàu trí tưởng tượng, tư duy rộng mở, và không bị giới hạn bởi lợi ích tức thời.