Võ sĩ đạo: Nền tảng đạo đức nâng đỡ tinh thần người Nhật

Tác phẩm nổi tiếng luận bàn về võ sĩ đạo là Võ sĩ đạo của Nitobe Inazō. Cuốn Bushido: The Soul of Japan được xuất bản bằng tiếng Anh tại New York năm 1899 và sau đó được Sakurai Hikoichirō dịch sang tiếng Nhật vào năm 1908. Năm 1938, bản dịch của Yanaihara Tadao được đưa vào Iwanami Bunko và dần trở thành một tác phẩm tiêu chuẩn về võ sĩ đạo. Tuy nhiên, cuốn sách này cũng gặp phải nhiều luồng phê bình, cho rằng mô tả võ sĩ đạo như một tinh thần đạo đức cao quý sánh ngang với tinh thần hiệp sĩ phương Tây chỉ là một hình ảnh hư cấu được tạo ra bởi chủ nghĩa dân tộc thời Minh Trị. Ở đây, chúng ta sẽ xem xét khái niệm “võ sĩ đạo” mà người đương thời thực sự gọi tên và bản chất của nó từ quan điểm thực chứng lịch sử.

1. Quy tắc hành động dũng cảm trên chiến trường

Thuật ngữ “võ sĩ đạo” không xuất hiện trong xã hội trung cổ. Thời đó, những cụm từ như “cung mã chi đạo” (弓馬の道) hay “nghề nghiệp của người cầm cung tên” (弓矢とる身のならい) được dùng để chỉ chuẩn mực hành vi của võ sĩ. Một trong những ví dụ sớm nhất về sự xuất hiện của thuật ngữ “võ sĩ đạo” là Kōyō Gunkan (甲陽軍鑑), một tác phẩm binh học theo trường phái Takeda. Cuốn sách gồm 20 tập này nhắc đến “võ sĩ đạo” hơn 30 lần và có ảnh hưởng lớn đến sự phổ biến của thuật ngữ này trong giới võ sĩ.
Tuy nhiên, thời điểm hình thành Kōyō Gunkan vẫn còn tranh cãi. Một số ý kiến cho rằng nó do Kōsaka Danjō Masanobu, một cận thần của Takeda Shingen, viết sau thất bại trong trận Nagashino năm 1575. Trong khi đó, một giả thuyết khác cho rằng nó được biên soạn vào khoảng năm 1615 bởi Obata Kanbei Kagenori, một học giả binh học theo trường phái Takeda. Hiện nay, giả thuyết Kōsaka tự biên soạn có vẻ chiếm ưu thế.
Trong Kōyō Gunkan, “võ sĩ đạo” được gắn liền với thành tích trên chiến trường và tinh thần dũng cảm. Ví dụ, một đoạn viết rằng “Những người hữu dụng cho võ sĩ đạo không nên được giao những chức vụ hành chính như quản lý lương thực, gỗ, hay rừng núi, vì như thế là lãng phí nhân tài.” Điều này cho thấy võ sĩ đạo thời kỳ này chủ yếu liên quan đến khả năng chiến đấu và thành tích quân sự.
Tuy nhiên, theo thời gian, võ sĩ đạo dần chuyển từ trọng ngoại hình võ dũng sang đề cao sức mạnh nội tâm và nuôi dưỡng đức hạnh của con người.

2. Sự thay đổi của võ sĩ đạo trong thời kỳ thái bình

Shoke Hyōjō (諸家評定) là một cuốn sách binh học gồm 20 tập, được Ogasawara Sakuun biên soạn năm 1621 và xuất bản năm 1658. Trong tác phẩm này, “võ sĩ đạo” được mô tả như một tinh thần không bị lay động bởi phần thưởng hay quyền lực mà giữ vững niềm tin và chí khí nội tâm, gọi là “ý chí” (意地).
Xu hướng này trở nên rõ rệt hơn trong tác phẩm Kashōki (可笑記), xuất bản năm 1642. Đây là một tuyển tập giáo huấn do Saitō Chikamori, một cựu võ sĩ của gia tộc Mogami, biên soạn. Trong đó, tác giả định nghĩa võ sĩ đạo như sau:
“Thẩm định võ sĩ đạo có nghĩa là: không nói dối, không phù phiếm, không xu nịnh, không hai mặt, không tham lam, không vô lễ, không khoe khoang, không kiêu ngạo, không gièm pha người khác, không bất trung với chủ, hòa thuận với bạn bè, không để tâm quá nhiều đến những việc vặt vãnh, cư xử chân thành với mọi người, giàu lòng nhân ái, giữ vững nghĩa lý.”
Sự thay đổi này phản ánh bối cảnh thời Edo, khi Nhật Bản bước vào hơn 200 năm hòa bình dưới chế độ Tokugawa. Không còn chiến tranh, võ sĩ không thể chỉ dựa vào võ dũng để khẳng định bản thân mà cần có đạo đức và trí tuệ để đóng vai trò trong xã hội. Họ dần trở thành những nhà quản lý hành chính, giám sát trị an, xây dựng hạ tầng, phát triển kinh tế và thực hiện các nhiệm vụ khác phục vụ cộng đồng. Đây là điểm khác biệt lớn giữa võ sĩ đạo và tinh thần hiệp sĩ châu Âu, nơi các hiệp sĩ không phải gánh vác những trách nhiệm này.

3. Sự hiểu lầm từ Hagakure

Trong số các tác phẩm về võ sĩ đạo, Hagakure (葉隠) của Yamamoto Tsunetomo là một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất. Xuất bản năm 1716, nó được biết đến với câu nói nổi tiếng:
“Võ sĩ đạo chính là tìm thấy cái chết.”
Điều này dẫn đến sự hiểu lầm rằng võ sĩ đạo là một triết lý tôn thờ cái chết. Tuy nhiên, ý nghĩa thực sự của câu nói này không phải là khuyến khích cái chết, mà là luôn giữ ý thức về cái chết để đạt đến một trạng thái tự do tinh thần, từ đó hoàn thành bổn phận của một võ sĩ một cách trọn vẹn.
Trong Hagakure, còn có câu:
“Sự trung thành cao nhất của kẻ bề tôi là phải can gián chủ nhân để quốc gia được trị vì tốt đẹp.”
Điều này cho thấy võ sĩ đạo không chỉ là phục tùng mù quáng, mà còn bao hàm cả trách nhiệm cải chính những sai lầm của chủ nhân để bảo vệ lợi ích chung.

4. Sự lan tỏa của võ sĩ đạo trong dân gian

Một điểm quan trọng là tinh thần võ sĩ đạo không chỉ giới hạn trong tầng lớp võ sĩ mà còn thấm nhuần vào xã hội dân gian, trở thành một quy phạm đạo đức chung.
Cuốn Kashōki, dù do một võ sĩ viết, nhưng đối tượng độc giả chủ yếu là thường dân. Tác phẩm này sử dụng chữ kana, giúp những người học vấn cơ bản cũng có thể đọc hiểu. Trẻ em, phụ nữ và người dân bình thường đều có thể tiếp cận được nội dung của nó.
Cuối thế kỷ 17, một cuốn sách có tên Kokon Bushidō Ezukushi (古今武士道絵づくし) được xuất bản, với nội dung minh họa về những anh hùng võ sĩ và giải thích đơn giản về võ sĩ đạo. Điều này cho thấy khái niệm võ sĩ đạo đã ăn sâu vào tâm thức của người dân.
Giá trị của võ sĩ đạo, như “không nói dối,” “không hành xử hèn nhát,” “luôn trung thực đến cùng,” cũng ảnh hưởng lớn đến cách sống của tầng lớp thương nhân. Nó góp phần hình thành một văn hóa kinh doanh dựa trên lòng tin và danh dự, tạo nên đặc trưng của xã hội Nhật Bản.
Tóm lại, ảnh hưởng của võ sĩ đạo đối với xã hội Nhật Bản là vô cùng sâu rộng, không chỉ giới hạn trong tầng lớp võ sĩ mà còn lan tỏa đến mọi lĩnh vực của đời sống.