Mục tiêu giáo dục Nhật Bản và định hướng thời đại mới

Mục đích của giáo dục được xem là nền tảng cốt lõi của giáo dục, bởi nó định hướng cho toàn bộ quá trình giáo dục, quyết định những gì cần được giảng dạy và chỉ rõ những phẩm chất, năng lực và thái độ cần được nuôi dưỡng. Để đạt được mục tiêu đó, điều vô cùng quan trọng là nội dung giáo dục phải nhất quán với mục tiêu đề ra. Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng suy ngẫm về câu hỏi “Mục đích của giáo dục là gì?” – một chủ đề cơ bản nhưng lại ít khi được thảo luận – đồng thời tập trung vào bối cảnh của Nhật Bản và xã hội hiện đại.

Sự phức tạp của mục đích giáo dục

Việc xác định và hiểu rõ mục đích của giáo dục là điều vô cùng phức tạp. Giáo dục không chỉ là một vấn đề quan tâm của công chúng và cá nhân, mà còn là một mối quan tâm mang tính chính trị. Chính vì thế, người ta cho rằng mỗi cá nhân ở các vị trí khác nhau đều có những mục tiêu giáo dục khác nhau. Trước hết, chúng ta hãy cùng tìm hiểu vì sao việc suy nghĩ về mục tiêu giáo dục lại quan trọng.

Giáo dục là một hoạt động có chủ đích và có mục tiêu

“Tầm quan trọng của việc xác định mục đích giáo dục nằm ở chỗ, giáo dục vốn dĩ là một hoạt động mang tính chủ đích. Nhà triết học giáo dục – tiến sĩ White – đã từng phát biểu như sau: “Giáo dục nên hướng tới một điều gì đó. Việc người làm công tác giáo dục cần có mục tiêu có lẽ là điều hiển nhiên. Không còn nghi ngờ gì nữa, giáo dục là một hoạt động có chủ đích và có mục tiêu, và thật khó có thể hình dung giáo dục lại tồn tại mà thiếu đi điều đó.”

(Nguồn: White, J. (1982). The Aims of Education Restated. Oxon: Routledge, tr.5)

Từ trích dẫn trên, có thể thấy rằng bản chất của giáo dục vốn là một hoạt động có chủ đích, nên nếu không có mục tiêu rõ ràng thì bản thân hoạt động giáo dục sẽ không thể tồn tại.

Trong những năm gần đây, không chỉ ở Nhật Bản mà trên toàn thế giới, dưới ảnh hưởng của các cuộc khảo sát so sánh quốc tế về giáo dục như PISA hay TIMSS, mục tiêu giáo dục ngày càng bị chi phối bởi mong muốn nâng cao tính cạnh tranh trong kết quả giáo dục. Cụ thể, có xu hướng nhấn mạnh việc nâng cao năng lực học thuật như khả năng đọc hiểu hay tư duy toán học như một mục tiêu trung tâm. Giáo sư giáo dục học Biesta cảnh báo rằng nếu không đặt ra và thảo luận nghiêm túc về câu hỏi “Mục đích của giáo dục là gì?” và “Một nền giáo dục tốt là như thế nào?”, thì các chỉ số sẽ dễ dàng trở thành mục tiêu cuối cùng, và việc theo đuổi sự ưu tú hay hiệu quả sẽ thay thế cho ý nghĩa thật sự của giáo dục. Chính vì vậy, ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thảo luận về mục tiêu giáo dục.

Tính đa nguyên trong mục tiêu giáo dục

Giáo dục là lĩnh vực có liên quan đến rất nhiều bên liên quan, và mỗi người trong các vị trí khác nhau lại đặt ra những mục tiêu riêng biệt. Ví dụ, mục tiêu giáo dục do chính phủ đặt ra thường bao hàm các ý đồ chính trị hoặc kinh tế. Ngược lại, các giáo viên và cán bộ công tác trong nhà trường lại chú trọng vào sự trưởng thành cá nhân của từng đứa trẻ. Còn đối với phụ huynh, kỳ vọng về giáo dục lại muôn hình vạn trạng, mỗi người một khác. Ngay cả những người dân – những người đóng thuế nhưng không trực tiếp tham gia vào giáo dục – cũng mang trong mình những suy nghĩ riêng về mục đích của giáo dục. Trên cơ sở đó, giáo sư triết học giáo dục Winch đưa ra quan điểm như sau: “Việc xác lập mục tiêu giáo dục của xã hội là một vấn đề mang tính chính trị, và phải được xây dựng thông qua sự thỏa thuận giữa các bên liên quan. Tôi cho rằng điều đó bao gồm việc xem xét đến ý kiến của trẻ em, phụ huynh, từng giáo viên, giới sử dụng lao động, công đoàn, các nhà hoạch định giáo dục và chính phủ. Nói cách khác, khi xác định giáo dục nhằm hướng đến điều gì, gần như chắc chắn sẽ phải có sự thỏa hiệp. Người làm giáo dục có quyền được lên tiếng, nhưng không có nghĩa là họ được quyền phát ngôn mọi điều, và điều này cũng đúng với các bên liên quan khác.”

(Nguồn: Winch, C. (2004). Work, the Aims of Life and the Aims of Education: a Reply to Clarke and Mearman. Journal of Philosophy of Education, 38(4), tr. 635)

Từ trích dẫn này, có thể thấy rằng việc xem xét ý kiến của tất cả các bên liên quan là điều quan trọng. Nói cách khác, không chỉ chính phủ mà cả suy nghĩ của trẻ em, giáo viên và phụ huynh cũng cần được lồng ghép vào mục tiêu giáo dục.

Mục tiêu của nền giáo dục Nhật Bản là gì?

Trong khi có nhiều quốc gia không quy định rõ ràng mục tiêu giáo dục, thì tại Nhật Bản, mục tiêu giáo dục đã được xác định cụ thể trong Luật Cơ bản về Giáo dục và trong Hướng dẫn học tập của Bộ Giáo dục. Dưới đây, chúng ta cùng xem xét mục tiêu mà nền giáo dục Nhật Bản đang hướng đến là gì.

Luật cơ bản về Giáo dục

Điều 1 của Luật Cơ bản về Giáo dục của Nhật Bản đã quy định rõ ràng như sau: “Điều 1 (Mục tiêu của giáo dục): Giáo dục phải hướng đến việc hoàn thiện nhân cách, nuôi dưỡng những công dân khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần, đầy tinh thần tự chủ, biết quý trọng sự thật và công lý, trân trọng giá trị cá nhân, đề cao lao động và trách nhiệm, và là những người kiến tạo nên một quốc gia và xã hội hòa bình.”

(Nguồn: Điều 1 – Mục tiêu của giáo dục, Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản)

Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản (MEXT) phân tích và giải thích cấu trúc của Điều 1 như sau:

Mặc dù đã được quy định một cách pháp lý, song có thể nói rằng các biểu đạt như “hoàn thiện nhân cách” hay “bồi dưỡng công dân khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần” vẫn còn khá mơ hồ. Điều 2 của Luật Cơ bản về Giáo dục nêu rõ hơn về năm mục tiêu giáo dục nhằm hiện thực hóa mục đích được quy định trong Điều 1.

“1. Trang bị kiến thức và tri thức rộng rãi, nuôi dưỡng thái độ theo đuổi chân lý, đồng thời phát triển tình cảm phong phú và đạo đức, và rèn luyện thân thể khỏe mạnh.

Tôn trọng giá trị cá nhân, phát triển năng lực, nuôi dưỡng tính sáng tạo, tinh thần độc lập và tự chủ, đồng thời coi trọng mối liên hệ với nghề nghiệp và cuộc sống, và nuôi dưỡng thái độ coi trọng lao động.
Tôn trọng công lý và trách nhiệm, bình đẳng giới, sự yêu thương và hợp tác giữa người với người, đồng thời dựa trên tinh thần công cộng để tham gia tích cực vào việc xây dựng xã hội và đóng góp cho sự phát triển của xã hội.
Tôn trọng sinh mệnh, quý trọng thiên nhiên và nuôi dưỡng thái độ góp phần bảo vệ môi trường.
Tôn trọng truyền thống và văn hóa, yêu quê hương đất nước đã nuôi dưỡng những giá trị đó, đồng thời tôn trọng các quốc gia khác và nuôi dưỡng thái độ đóng góp vào hòa bình và phát triển của cộng đồng quốc tế.”

(Nguồn: Luật cơ bản về Giáo dục – Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản)

Mục tiêu giáo dục có thể được tìm thấy không chỉ trong Luật Cơ bản về Giáo dục mà còn trong nhiều văn bản khác. Chẳng hạn, trong Chương trình hướng dẫn học tập hiện hành được triển khai từ năm 2020 đến 2022, các biểu hiện như “bồi dưỡng phẩm chất và năng lực cần thiết cho thời đại mới” hay “bồi dưỡng học lực vững chắc” thường xuyên được sử dụng. Ngoài ra, trong số 5 phương châm được hệ thống hóa trong Kế hoạch Cơ bản lần thứ 3 về Xúc tiến Giáo dục, có thể chỉ ra những điểm được xem là mục tiêu như sau: “Bồi dưỡng năng lực cần thiết để theo đuổi ước mơ, hoài bão và thử thách khả năng của bản thân. Bồi dưỡng năng lực đa dạng nhằm dẫn dắt sự phát triển bền vững của xã hội.”

(Nguồn: Kế hoạch Cơ bản lần thứ 3 về Xúc tiến Giáo dục – Bộ Giáo dục, Văn hóa, Thể thao, Khoa học và Công nghệ Nhật Bản, tr. 20)

Ngoài ra, trong các tài liệu của Bộ Giáo dục cũng thường thấy các cụm từ như “bồi dưỡng năng lực sống” hay “bồi dưỡng nguồn nhân lực có khả năng cạnh tranh quốc tế”. Giữa vô số các biểu hiện khác nhau đó, có lẽ điều quan trọng nhất cần lưu ý là: Giáo dục Nhật Bản không chỉ nhằm mục tiêu phát triển học lực.

Do các kỳ thi và tuyển sinh luôn yêu cầu đo lường học lực, nên trong nhiều trường hợp, học lực thường được xem như ưu tiên hàng đầu trong giáo dục. Tuy nhiên, điều cần được suy ngẫm lại là mục tiêu thực sự không chỉ đơn thuần là trau dồi kiến thức và học lực. Đồng thời, điều quan trọng nữa là thực hiện nền giáo dục cho phép trẻ em, học sinh – sinh viên nhận ra một cách thường xuyên rằng: điều họ đạt được từ giáo dục không chỉ là học lực.

Ngoài ra, trong các văn bản của Bộ Giáo dục còn thường xuất hiện các biểu hiện như “nuôi dưỡng năng lực sống” hay “phát triển nguồn nhân lực có tính cạnh tranh quốc tế”. Trong số nhiều biểu hiện khác nhau, điểm quan trọng nhất có lẽ là việc giáo dục Nhật Bản không lấy việc phát triển học lực làm mục tiêu duy nhất. Do học lực thường xuyên được đo lường qua các kỳ thi và tuyển sinh, nên nhiều khi học lực bị coi là ưu tiên hàng đầu. Tuy nhiên, cần nhìn lại rằng mục đích thực sự của giáo dục không chỉ đơn thuần là tích lũy học lực hay kiến thức. Bên cạnh đó, việc xây dựng nền giáo dục giúp học sinh – sinh viên nhận ra rằng điều họ thu nhận được từ giáo dục không chỉ là học lực, cũng là một điều quan trọng.

Mục tiêu giáo dục được yêu cầu trong thời đại hiện nay là gì?

Giáo dục luôn có mối quan hệ tác động hai chiều với xã hội, vì vậy nó không ngừng thay đổi để thích ứng với những biến động của xã hội tại từng thời điểm, và mục tiêu giáo dục cũng được điều chỉnh dựa trên nhu cầu của xã hội. Cuối cùng, chúng ta hãy cùng suy nghĩ về mục tiêu giáo dục mà xã hội hiện đại đang yêu cầu.

Mục tiêu có ý thức hướng tới “cái thiện” chung

Trong bối cảnh hiện đại, nơi mà sự bất bình đẳng xã hội đang gia tăng và các vấn đề xã hội đa dạng ngày càng trở nên nghiêm trọng, ngày càng có nhiều ý kiến nhấn mạnh rằng mục tiêu của giáo dục cần phải được định hướng trở lại với trọng tâm là “cái thiện” chung. Trong báo cáo toàn cầu về tương lai giáo dục do UNESCO công bố vào năm 2021, với tiêu đề “Tái hình dung tương lai của chúng ta: Một khế ước xã hội mới cho giáo dục”, đã nhấn mạnh mạnh mẽ kỳ vọng và nhu cầu rằng giáo dục cần phải hoạt động hướng tới việc hiện thực hóa một xã hội bền vững. Ngoài ra, giáo sư White – một nhà giáo dục học – cũng kêu gọi rằng trong một tương lai đầy bất định như hiện nay, không chỉ hạnh phúc của cá nhân, mà cả hạnh phúc chung (well-being chung) cũng cần được đặt làm mục tiêu cốt lõi của giáo dục.

Trong bối cảnh hiện nay, khi các cuộc cạnh tranh về học lực giữa các cá nhân và giữa các quốc gia đang trở nên ngày càng gay gắt thông qua các phép đo lường năng lực học thuật và so sánh quốc tế, có lẽ điều quan trọng là chúng ta nên một lần nữa nhìn lại câu hỏi: “Giáo dục hướng tới mục tiêu gì?” và “Giáo dục có thể làm được gì?”.

Teach For Japan đang hoạt động với mục tiêu hiện thực hóa một thế giới nơi mọi trẻ em đều có thể tiếp cận với một nền giáo dục tuyệt vời. Đối với các giáo viên tham gia chương trình được cử đến giảng dạy tại các trường học trên khắp Nhật Bản, chương trình có tổ chức các buổi đào tạo nhằm suy ngẫm và thảo luận về câu hỏi “Giáo dục là để làm gì?”. Chúng tôi sẽ tiếp tục thực hiện các hoạt động này, luôn ý thức về tình hình và các vấn đề xã hội hiện đại, đồng thời không ngừng suy nghĩ về mục tiêu thực sự của giáo dục.

Tổng kết

Lần này, chúng ta đã cùng nhau điểm qua một cách đơn giản về mục tiêu của giáo dục. Khi suy nghĩ về mục tiêu của giáo dục, đó cũng là dịp để chúng ta nhìn lại câu hỏi: rốt cuộc giáo dục là gì. Dĩ nhiên, chỉ riêng giáo dục thì không thể giải quyết tất cả các vấn đề xã hội, nhưng rõ ràng giáo dục đang đóng một vai trò nhất định trong đó.

Thật đáng suy ngẫm khi mỗi người, từ vị trí của mình, cùng suy nghĩ và hành động với niềm tin về giáo dục như thế nào mới là giúp trẻ em phát triển một cách phong phú, không chỉ vì thành công cá nhân mà còn vì lợi ích chung của cộng đồng.

Dù đây là một chủ đề trừu tượng và khó nắm bắt, nhưng chính vì vậy, nó lại chạm đến cốt lõi của toàn bộ hoạt động giáo dục. Hãy tiếp tục cùng nhau suy nghĩ về “mục tiêu của giáo dục” – một chủ đề thiết yếu như thế.