Khám phá Bunraku: Tinh hoa nghệ thuật rối Nhật Bản

Lịch sử nghệ thuật múa rối Bunraku

Ningyō Jōruri Bunraku là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống tiêu biểu của Nhật Bản, kết hợp ba yếu tố: người kể chuyện (tayū), đàn shamisen, và múa rối, tạo thành một loại hình nghệ thuật tổng hợp đặc sắc. Nguồn gốc của Bunraku có thể được truy về đầu thời kỳ Edo. Ban đầu, nó được gọi là “kịch múa rối” (ayatsuri shibai), sau đó phát triển thành hình thức được biết đến với tên gọi Ningyō Jōruri (rối kể chuyện). Với sự xuất hiện của nghệ thuật kể chuyện Gidayū-bushi do Takemoto Gidayū sáng lập, cùng các tác phẩm của Chikamatsu Monzaemon, nghệ thuật Ningyō Jōruri nhanh chóng trở nên phổ biến và bước vào thời kỳ hưng thịnh. Nhà hát Takemoto-za được thành lập trong bối cảnh này. Tiếp theo đó, nhiều nhà hát chuyên về Ningyō Jōruri như Toyotake-za lần lượt ra đời, trải qua những thời kỳ thịnh suy. Đến cuối thời Edo, một gánh hát do Uemura Bunrakukan sáng lập tại Osaka đã trở thành trung tâm có ảnh hưởng lớn nhất và được gọi là Bunraku-za. Chính loại hình Ningyō Jōruri do Bunraku-za phát triển và lưu truyền ấy, sau này đã được kế thừa và tiếp nối, hình thành nên nghệ thuật Ningyō Jōruri Bunraku mà chúng ta biết đến ngày nay.

Di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận

Nghệ thuật múa rối truyền thống Bunraku (Ningyō Jōruri) đã được UNESCO công nhận là “Kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại” vào năm 2003 (năm Heisei 15), và đến năm 2008 (năm Heisei 20), được ghi danh vào “Danh sách đại diện di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại”.

Người dẫn chuyện (tayū) và cây đàn shamisen

Người kể chuyện (tayū) và người chơi đàn shamisen cùng biểu diễn trong một vị thế ngang hàng, phối hợp với nhau để tạo nên giai điệu Gidayū-bushi (nghệ thuật kể chuyện đặc trưng của Bunraku). Không có ai đóng vai trò chỉ huy, điều quan trọng là sự hòa hợp trong nhịp thở và cảm xúc của cả hai, và buổi diễn được dẫn dắt bằng sự phối hợp nhịp nhàng, căng thẳng nhưng đầy tinh tế qua từng hơi thở.

Lối kể chuyện của người kể chuyện (tayū)

Người kể chuyện (tayū) và người chơi đàn shamisen cùng biểu diễn trong vị thế ngang hàng, phối hợp với nhau để tạo nên giai điệu Gidayū-bushi. Không có ai giữ vai trò chỉ huy, điều quan trọng là sự hòa hợp nhịp nhàng giữa đôi bên, và buổi trình diễn được dẫn dắt bằng sự tích lũy tinh tế của từng nhịp thở căng thẳng và đồng điệu.

Kịch bản Bunraku / Bản văn kể chuyện trong Bunraku

Là bản văn được người kể chuyện (tayū) sử dụng trên sân khấu (gọi là “yuka”). Nội dung được chia theo từng đoạn, mỗi trang viết thành năm dòng. Về nguyên tắc, bản này do chính tayū phụ trách phần kể chuyện đó tự viết, hoặc do người chuyên chép tay viết lại. Ngoài ra, cũng có trường hợp được truyền lại từ thầy cho trò. Đối với một tayū, đây là vật quan trọng nhất.

Đàn tam huyền (nghĩa là đàn ba dây – cách gọi mang tính mô tả cấu tạo)

Trong nghệ thuật Bunraku, đàn shamisen hòa quyện cùng giọng kể của tayū để thể hiện chiều sâu cảm xúc của giai điệu Gidayū-bushi. Nhìn chung, shamisen được chia thành ba loại: loại cần mảnh (hososao), cần vừa (chūsao), và cần to (futosao). Trong Bunraku, loại shamisen cần to (futosao shamisen) được sử dụng, đây là loại to và nặng nhất, với ngựa đàn (koma) và móng gảy (bachi) cũng được chế tạo với kích thước lớn. Âm thanh dày và trầm của loại đàn này rất phù hợp với Gidayū-bushi – một hình thức kể chuyện chạm đến tận cùng bản chất con người – và mang trong mình khả năng biểu đạt mạnh mẽ, đủ để khắc họa cả bối cảnh lẫn nội tâm nhân vật chỉ qua từng âm thanh.

Con rối

Con rối trong nghệ thuật Bunraku là một hình thức độc đáo có một không hai trên thế giới, được điều khiển bởi ba nghệ nhân múa rối cho mỗi con rối. Không chỉ tái hiện những cử động tinh tế, con rối còn có thể biểu đạt cả nội tâm nhân vật, tạo nên sức truyền cảm thậm chí vượt qua cả con người thật. Các bộ phận của rối như đầu (kashira), trang phục,… được bảo quản riêng biệt. Trước mỗi buổi diễn, tùy theo vai diễn, phần đầu sẽ được gắn tóc giả (katsura) và chải chuốt, sau đó người múa rối tự tay lắp ráp hoàn chỉnh con rối với đầy đủ trang phục, tay chân, thân mình và đạo cụ đi kèm.

Đầu của con rối

Phần đầu rối (kashira) trong Bunraku thể hiện biểu cảm vô cùng phong phú và đa dạng. Ngoại trừ những loại được làm riêng cho một vai cụ thể, về cơ bản, một loại đầu rối có thể được sử dụng cho nhiều vai khác nhau. Những kiểu đầu tiêu biểu bao gồm “Bunshichi”, “Genta”, “Musume” (thiếu nữ), “Fukeoyama” (lão bà), v.v. Tùy theo từng vai diễn, kiểu tóc sẽ được thay đổi, gương mặt cũng được sơn lại, nhờ đó mà cùng một chiếc đầu có thể tạo ra những biểu cảm khác nhau tùy theo tính cách hay hoàn cảnh của nhân vật.

Tóc giả

Trong nghệ thuật Bunraku, không chỉ tạo kiểu tóc phù hợp với từng vai diễn, mà cả bộ tóc giả (katsura) cũng được chế tác riêng theo đặc điểm của vai đó. Một tấm đồng mỏng được tạo hình lõm theo phần đầu của con rối và đặc điểm vai diễn, sau đó tóc bện thành dạng tấm (gọi là “mino-ge”) sẽ được khâu lên tấm đồng đó, rồi cố định trực tiếp lên phần đầu rối (kashira) bằng đinh, để tiến hành tạo kiểu tóc. Chất liệu chủ yếu là tóc người thật, tuy nhiên trong trường hợp cần tăng độ dày, người ta còn sử dụng lông đuôi của loài yak (một loại bò sống ở vùng cao nguyên). Ngoài ra, vì phần đầu rối trong Bunraku không thích hợp với chất dầu, nên không sử dụng bintsuke-abura – loại dầu bôi tóc truyền thống.

Trang phục của múa rối truyền thống Bunraku

Trang phục trong nghệ thuật Bunraku khác với trang phục của người thật không chỉ ở kích thước mà còn có một lỗ mở phía sau lưng để người điều khiển rối đưa tay vào điều khiển. Do con rối không có cơ thể như con người, nên ngoại trừ một số trang phục mùa hè, hầu hết đều được độn bông bên trong để tạo dáng. Trang phục được lựa chọn theo loại vai diễn và hoa văn phù hợp, tuy nhiên không nhất thiết phải tuân thủ nghiêm ngặt tính chính xác lịch sử, mà còn chú trọng đến hiệu quả sân khấu như một tác phẩm biểu diễn. So với Kabuki, trang phục Bunraku nhìn chung có phần giản dị hơn, nhưng trong các vở kịch lịch sử, những vai cao quý thường được mặc các bộ trang phục sang trọng, lộng lẫy. Ngược lại, trong các vở đời thường (sewamono), trang phục lại phản ánh tương đối sát thực với đời sống hàng ngày. Trong tổng thể sân khấu, trang phục góp phần tạo nên vẻ đẹp về màu sắc, và ngay cả khi nhìn ở khoảng cách gần, người xem vẫn có thể thấy rõ các họa tiết tinh xảo hay những hoa văn đặc trưng cho từng vai diễn, tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt.

Đạo cụ sân khấu Bunraku

Đạo cụ trong Bunraku bao gồm những vật dụng được sử dụng trên sân khấu hoặc những món đồ mà con rối cầm hoặc mang theo, như kiếm, quạt, ô,… Trong trường hợp của Bunraku, các đạo cụ này thường có cấu tạo đặc biệt, chẳng hạn như được gắn thêm tay cầm để người điều khiển rối có thể dễ dàng sử dụng. Đa phần đạo cụ được làm với kích thước nhỏ gọn phù hợp với con rối, nhưng cũng có một số được làm lớn hơn tỷ lệ cơ thể rối, nhằm tạo hiệu ứng thị giác mạnh hơn khi đặt trên sân khấu.