Những yếu tố ảnh hưởng đến quá trình dịch thuật

Item: Những yếu tố ảnh hưởng đến quá trình dịch thuật
Rating: 5
Author: Anh Nguyen

“Mỗi cây mỗi hoa, mỗi nghề mỗi cảnh”, và nghề dịch cũng không ngoại lệ. Trong qua trình dịch, sẽ luôn có những “rào cản” bó buộc người dịch vào khuôn khổ, nhưng một người dịch giỏi sẽ không chỉ biết cách vượt qua, mà còn biết tận dụng đó làm lợi thế cho mình.

Dưới đây là 4 (trong vài) “rào cản” mà những người dịch thường mắc phải. Chúng có đúng với bạn không? Và bạn đã làm gì để vượt rào? Nếu chưa có, phần bên dưới sẽ đề cập đến vài hướng xử lý:

Rào cản 1: Tài liệu dịch

HIển nhiên rồi, vì đây là công việc chính của bạn mà. Ở đây sẽ không bàn thêm về các kỹ thuật dịch hay một số yêu cầu bắt buộc cần đạt, rào cản ở đây còn đến từ hình thức và các thuật ngữ.

Hình thức ở đây gồm 2 điều: tính dễ học và tính thẫm mỹ của văn bản. Thông thường, bạn không chỉ dịch rồi trả về cho khách hàng về mặt nghĩa đen, mà còn phải đảm bảo hình thức, phông chữ, cách trình bày hệt như văn bản gốc hoặc theo yêu cầu khách hành, điều đó khiến cho sản phẩm của bạn chỉn chu hơn. Nhưng cơ bản vẫn cần lưu ý sử dụng phông, kích thước chữ, định dạng sao cho phù hợp và thuận tiện để sử dụng nhất. Ngoài ra, một đoạn dịch không ngắt với những câu phức tạp cùng nhiều từ ngữ hàn lâm sẽ là điều không được khuyến khích (trừ khi được yêu cầu).

Nếu có cơ hội dịch các tài liệu chuyên ngành, hẳn bạn sẽ nhận ra những thuật ngữ là điều khó khăn để truyền tải. Nếu thuật ngữ đó phổ biến hoặc được quy ước sẽ không thành vấn đề, nhưng phần còn lại sẽ buộc bạn tìm cách xử lý sao cho vừa khéo, vừa hay nhưng vẫn đảm bảo độ chính xác. Dĩ nhiên, điều này đòi hỏi bản phải có kiến thức nhất định với mảng chủ đề liên quan, việc dịch nhưng không hiểu mình dịch gì chắc chắn là một ác mộng không ai muốn có.

Hướng đề xuất: sau khi hoàn thành bài dịch, đừng kiểm tra từ trên xuống dưới, hãy đọc từ đoạn dưới cùng lên trên: điều này sẽ khiến cho bạn trở nên xa lạ hơn so với bản dịch và đọc với tâm thế người tiêu thụ. Hãy thử tìm hiểu một (vài) lĩnh vực mà bạn thích và không thích, vì khi kiên trì và trau dồi được điều không thích, bạn sẽ không sợ điều gì.

Rào cản 2: Khách hàng

Khách hàng là người thuê bạn dịch, và công việc của bạn không chỉ là dịch, mà là dịch “cho họ”. Khách hàng không cần một bản dịch xuất sắc, họ cần một bản dịch xuất sắc “theo ý họ”. Do đó, ý kiến của khách hàng cũng là một trong những trở ngại lớn ràng buộc khả năng sáng tạo của người dịch.

Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là gắn mác ý kiến khách hàng là xấu, vì thực ra, lưu giữ được ý đồ (intention) của người viết bản gốc là một trong những điều phải được lưu tâm. Lưu giữ được càng nhiều nhưng bản dịch vẫn đạt sự tự nhiên thì người dịch hẳn phải có năng lực nghề càng cao. Thông thường, chính ý kiến của họ là yếu tố hoàn thiện bản dịch hơn. Nếu họ cần sự hàn lâm, đừng đưa họ một bản dịch “mộc mạc”, nếu họ muốn lãng mạn, hãy học cách chọn từ ngữ sao cho không khô khan.

Hướng đề xuất: trước khi bắt tay vào dịch, hãy dành thời gian trao đổi với khách hàng và làm rõ mong đợi của nhau. Tìm hiểu xem khách hành muốn gì, họ không thích gì và bạn có thể đáp ứng ra sao. Giao tiếp là chìa khóa quan trọng để giải quyết mọi vấn đề.

Rào cản 3: Người tiêu thụ

Trong nhiều trường hợp, người thật sự đọc bài dịch của bạn không phải là khách hàng, mà là đối tượng của khách hàng. Vậy có nghĩa là, bài dịch phải đạt được yêu cầu nhất định từ khách hàng, mà còn phải đủ dễ hiểu và có văn phong phù hợp với đối tượng đọc mục tiêu.

Ví dụ như cụm từ “the South China Sea”, nếu như dịch giả không khéo mà dịch thành “Biển Nam Trung Quốc” thì rất dễ nhận về những ý kiến trái chiều, dù cho khách hàng chỉ yêu cầu dịch nội dung sang tiếng Việt. Rõ ràng là khía cạnh văn hóa – xã hội – lịch sử phải được chú ý trong quá trình dịch thuật. Ngoài ra, còn phải dựa vào địa vị xã hội, trình độ học vấn hay quan niệm của nhóm đọc mà người dịch cần linh hoạt chọn lựa từ ngữ. Ví dụ như đưa cho người già đọc một bài báo, thì người dịch phải chú ý viết câu sao cho đơn giản và rõ nghĩa nhất có thể, đồng thời kèm giải thích sau những thuật ngữ hay cụm từ chuyên ngành.

Hướng đề xuất: người dịch không chỉ giỏi trong việc sử dụng ngôn ngữ, mà còn phải góp nhặt những kiến thức xã hội để củng cố cho nền tảng của mình. Một văn bản dịch chỉn chu đôi khi chỉ cần là một bài dịch đọc xong hiểu ngay, không quá cầu kỳ, nhưng khi cần cầu kỳ thì phải làm cho được.

Rào cản 4: Chính bạn đấy

Ngạc nhiên không? Bạn chính là người trực tiếp tác động đến bản dịch, cũng là người tiếp thu mọi ý kiến bên ngoài và xử lý phần nội dung bên trong của văn bản gốc, cho nên sẽ không quá khi cho rằng bạn có thể là người trực tiếp cản bước chính bạn.

Một ví dụ đơn giản nhất là về việc chọn lựa từ ngữ (word choice). “Teacher” có thể dịch thành “giáo viên” hoặc giảng viên, nhưng sau khi xem xét ý kiến khách hàng, bối cảnh hiện tại thì bạn chọn dịch thành “người dạy”. Không có lựa chọn nào là sai, chỉ có những lựa chọn không phù hợp. Nếu như khách hàng có yêu cầu của họ, thì người dịch cũng thường có những thiên kiến (bias) cho mình. Trong quá trình dịch thuật, người dịch cũng thêm vào đó màu sắc cá nhân, quan điểm hay hoàn cảnh của họ. Điều này làm cho bài dịch trở nên nặng tính chủ quan, làm giảm độ chính xác của văn bản và cũng như thay đổi ý đồ (intention) khách hàng.

Hướng đề xuất: khi cảm thấy bản thân đang ảnh hưởng quá nhiều đến nội dung bài dịch, hãy ngừng lại và tiếp tục vào ngày hôm sau khi đã bình tĩnh hơn. Người dịch được phép sáng tạo, nhưng nó phải phục vụ cho chất lượng bài dịch thay vì cái tôi cá nhân, cho nên khi đang dịch, hãy tự hỏi xem vì sao mình dịch như thế.

Những rào cản được dựng nên không nhằm mục đích kìm hãm người dịch, mà đó là những bức tường chờ được vượt qua. Nghề dịch là một nghề sáng tạo, và chẳng ai chích sự kìm hãm hết. Nhưng dừng lại một chút, thật ra chính những rào cản mới giúp bạn biết mình nên sáng tạo thế nào.