Những điều thú vị về đồ chơi trong văn hóa Nhật Bản

Những món đồ chơi như otédama (ném tung hạt đậu), ohajiki (đá đồng xu) hay kendama (bắt bóng bằng cốc) từ lâu đã quen thuộc trong văn hóa Nhật Bản. Nhưng liệu đây có phải là những món đồ chơi hoàn toàn độc đáo của Nhật hay không? Liệu ở nước ngoài có những trò chơi tương tự không? Có nhiều điều tưởng như biết nhưng thực ra lại chưa rõ.
Trong phần này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu một cách dễ hiểu về những món đồ chơi truyền thống trong văn hóa Nhật Bản, bao gồm nguồn gốc và xuất xứ của chúng.

Nguồn gốc và những điều thú vị về các món đồ chơi truyền thống của Nhật Bản từ xưa

Về những món đồ chơi đã được chơi từ lâu đời ở Nhật Bản, lần này chúng ta sẽ chọn ra 5 loại gồm: Koma (con quay), Otedama (ném tung hạt đậu), Ohajiki (đá đồng xu), Kendama (bắt bóng bằng cốc) và Hanetsuki (trò đánh cầu bằng vợt hagoita), để giới thiệu về nguồn gốc và lịch sử của chúng.

1. Đồ chơi cổ xưa nhất của Nhật Bản là “Koma” (con quay).

Hiện nay, thời điểm, địa điểm và cách thức phát minh ra Koma (con quay) vẫn chưa được xác định rõ ràng. Không chỉ ở Nhật Bản, mà trên khắp thế giới cũng đã khai quật được những món đồ chơi giống con quay. Con quay cổ xưa nhất thế giới được cho là con quay gỗ hình nón được phát hiện ở Ai Cập, có niên đại khoảng từ năm 2000–1400 trước Công nguyên.

Tại Nhật Bản, con quay cổ nhất được cho là “Buchi-goma” từ thế kỷ 6, đã được khai quật. “Buchi-goma” là loại con quay được quay bằng cách dùng một dụng cụ giống như roi để đánh cho nó quay. Ngoài ra, con quay gỗ hình nón cũng đã được khai quật ở tàn tích Fujiwara-kyū và Heijō-kyō (tỉnh Nara), được cho là đã sử dụng vào khoảng thế kỷ 7–10.

Con quay có nhiều loại, chẳng hạn như “Hineri-goma” (con quay xoay bằng cách vặn tay), “Nage-goma” (con quay quấn dây rồi ném), hay “Itomaki-goma” (con quay quấn chỉ). Ở cả Nhật Bản lẫn thế giới, con quay vẫn được yêu thích từ lâu như một món đồ chơi đơn giản chỉ với thao tác “quay để chơi”.

2. “Otedama” – Cả Thánh Đức Thái Tử cũng từng chơi!?

Người ta cho rằng trò chơi Otedama có nguồn gốc từ khoảng thế kỷ 5 trước Công nguyên, do người Lydia sinh sống ở khu vực nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ sáng tạo ra. Tại Bảo tàng Văn minh Anatolia ở Ankara (Thổ Nhĩ Kỳ) vẫn còn trưng bày một bức phù điêu khắc họa cảnh người Lydia cổ đại chơi otedama bằng các viên xương.

Ở Nhật Bản, có giả thuyết cho rằng otedama du nhập từ Trung Quốc vào khoảng 1.300 năm trước, tức thời Nara. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng ngay từ thời Asuka, Thánh Đức Thái Tử (Shōtoku Taishi – Umayado no Ōji), một chính trị gia nổi tiếng, đã từng chơi otedama. Loại otedama mà Thánh Đức Thái Tử được cho là đã sử dụng làm từ pha lê, có dạng lập phương nhỏ, gọi là Ishinatori-dama (石名取り玉), hiện được lưu giữ tại Bảo tàng Quốc gia Tokyo.

Còn kiểu otedama mà chúng ta thường hình dung ngày nay — loại được làm từ vải chirimen họa tiết Nhật Bản và bọc hạt azuki bên trong — bắt đầu được chế tác từ thời Edo và dần phổ biến trong tầng lớp bình dân.

3. Nguồn gốc của Ohajiki là từ Trung Quốc.

Cũng giống như Otedama, Ohajiki là món đồ chơi được truyền từ Trung Quốc sang Nhật Bản. Người ta cho rằng Ohajiki xuất hiện ở Nhật vào khoảng thời Nara. Ngay từ khi du nhập, trò chơi đã có luật cơ bản: dùng ngón tay búng viên ohajiki để chạm vào viên khác, và nếu trúng thì được lấy viên đó.

Thời xưa, người ta thường dùng đá cuội hoặc vỏ sò để chơi, chủ yếu là trò tiêu khiển trong cung đình, được giới quý tộc cả nam lẫn nữ yêu thích. Đến thời Edo, ohajiki trở thành món đồ chơi dành cho các bé gái, thường chơi yên tĩnh trong nhà, và bắt đầu phổ biến rộng rãi trong tầng lớp bình dân.

Hình dạng ohajiki như ngày nay — những viên thủy tinh dẹt — được cho là bắt đầu phổ biến từ thời Minh Trị. Trò ohajiki có nhiều thuật ngữ riêng như “shikiri”, “hijitsuki”, “omawashi”, và ngoài sức mạnh, người chơi còn cần kỹ năng kiểm soát hướng búng, nên đây là trò chơi đơn giản nhưng khó chán, mang tính giải trí lâu dài.

4. Lịch sử của Kendama ở Nhật Bản thực ra khá mới mẻ.

Món đồ chơi mà ở Nhật Bản được gọi là Kendama thực chất đã được yêu thích ở nhiều nơi trên thế giới từ lâu. Tư liệu cổ nhất về kendama cho biết vào thế kỷ 16, vua Henri III của Pháp từng chơi trò này. Ở Pháp, kendama được gọi là Bilboquet, với hình dạng đơn giản: một cây que gắn quả bóng, chưa có cấu tạo phức tạp như kendama Nhật Bản ngày nay.

Trong tiếng Anh, trò này được gọi là Cup and Ball (Cốc và Bóng), đúng như tên gọi, phần bắt bóng là chiếc cốc thay vì que, và hình thức chơi chỉ giống phần hai “đĩa” bên của kendama Nhật Bản. Những chiếc kendama khi mới du nhập vào Nhật Bản cũng có hình dáng gần giống cup and ball này.

Kiểu kendama quen thuộc hiện nay, với phần que gắn đĩa ở hai bên và phần chóp để cắm bóng, được gọi là Nichigetsu Ball (日月ボール) và được cho là phát minh tại tỉnh Hiroshima vào thời Taishō. So với các món đồ chơi truyền thống khác như otedama, ohajiki hay koma, kendama xuất hiện trên thế giới muộn hơn, và hình dạng phổ biến ở Nhật Bản hiện nay cũng chỉ lan rộng từ thời cận đại. Vì vậy, tuy kendama thường được xem là một món đồ chơi truyền thống, nhưng thật ra lịch sử của nó ở Nhật lại khá mới mẻ.

5. “Hanetsuki (vợt hagoita)” từng là một nghi lễ trừ tà!?

Trò Hanetsuki, thường được chơi vào dịp Tết Nguyên Đán ở Nhật, được cho là bắt nguồn từ một trò chơi có tên Gitchō diễn ra từ thời Nara đến thời Heian. Trong trò Gitchō, người chơi dùng một cây gậy có gắn đầu gỗ giống búa để đánh quả bóng sang phần sân của đối thủ, và ai làm rơi bóng vào sân đối phương sẽ thắng — cách chơi này được xem là nguyên mẫu của hanetsuki ngày nay.

Ngoài ra, cũng có giả thuyết cho rằng hanetsuki chịu ảnh hưởng từ một trò chơi ở Trung Quốc, trong đó người chơi đá một đồng xu gắn lông. Khi mới xuất hiện, vợt dùng trong hanetsuki được gọi là Kokiita (胡鬼板), còn quả cầu làm từ hạt cây gắn lông được gọi là Kokinoko (胡鬼子).

Tên gọi “胡鬼” trong tiếng Hán cổ có nghĩa là “chuồn chuồn” — loài côn trùng ăn các loại sâu bọ và muỗi, được coi là bảo vệ con người khỏi bệnh tật. Vì vậy, hanetsuki không chỉ là một trò chơi mà còn mang ý nghĩa như một nghi lễ cầu chúc sức khỏe, xua đuổi bệnh tật và tà khí.

Tổng kết

Có thể thấy rằng, trong số những món đồ chơi được biết đến từ lâu như là đồ chơi truyền thống ở Nhật Bản, có món đã được chơi trên thế giới từ thời cổ đại, và cũng có món chỉ phổ biến từ thời cận đại. Những món đồ chơi như koma (con quay) hay otedama (ném tung hạt đậu) vẫn lưu giữ hơi thở của lịch sử giao lưu văn hóa — từ châu Âu qua Con đường Tơ lụa tới Trung Quốc, rồi truyền sang Nhật Bản và phát triển theo cách riêng.

Hiểu rõ lịch sử và những điều thú vị xung quanh các món đồ chơi này không chỉ giúp chúng ta cảm nhận được một nét thú vị khác khi chơi, mà còn có thể trở thành cầu nối hữu ích trong giao lưu văn hóa giữa các nền văn minh.